Steden zoeken veerkracht om hitte, droogte en overstromingen het hoofd te bieden

Dit artikel van Yvonne Ton werd eerder gepubliceerd in Cobouw

In steden als Eindhoven en Rotterdam wordt nog altijd flink doorgebouwd om het groeiend aantal inwoners te kunnen huisvesten. Maar hoe houd je zulke uitdijende steden met stenige centra leefbaar, terwijl er door klimaatverandering steeds vaker extreme hittegolven en regenbuien voorkomen?

Eindhoven heeft al meerdere keren de twijfelachtige eer gehad om uitgeroepen te worden tot de heetste plek van Nederland. Mooi als het om de economie zou gaan, vindt wethouder Rik Thijs, maar niet als de stad keer op keer hitterecords breekt. In de hete juli-week vorig jaar tikte de thermometer in Eindhoven zelfs rond de 40 graden aan. Het is vooral de “groenarme” binnenstad die te kampen heeft met hitte, droogte en wateroverlast. Thijs: “Eigenlijk is Eindhoven een hele groene stad. We hebben hele mooie groengebieden. Vanuit het centrum ben je op de fiets in tien minuten in de Genneper Parken.”

Om ook het centrum – waar nog veel gebouwd moet worden – klimaatbestendiger te maken is de gemeente hard bezig om maatregelen te treffen. De komende jaren gaat een groot deel van de binnenstad straat voor straat op de schop voor de vervanging van een deel van het riool en van de bestrating door een meer waterdoorlatende variant. Ook komt er een ondergronds klimaatadaptief watersysteem. Veel voorbereidend werk is inmiddels klaar, maar het aanbestedingstraject voor het project van zo’n 18 miljoen euro moet nog beginnen. “Daar is een grote vergroeningsslag aan toegevoegd. Mooi en noodzakelijk, maar wel een moeilijke opgave. We willen honderd bomen toevoegen in soms smalle straten”, zegt Thijs.

Om grote hoosbuien beter te kunnen opvangen heeft de gemeente op verschillende plekken ondergrondse waterbergingen aangelegd, zoals onder het recent afgeronde vergroende Clausplein bij de Witte Dame.

Groen raamwerk
Bij nieuwe bouwprojecten en gebiedsontwikkelingen in Eindhoven wordt inmiddels nadrukkelijk rekening gehouden met het klimaat. Ontwikkelaars moeten onder meer voldoen aan een klimaattoets, waarin eisen worden gesteld aan waterberging en waterinfiltratie. De gemeente heeft de regie in handen en dat is volgens Thijs niet voor niets. “Het voordeel is dat we nog veel moeten bouwen. Dan kun je eerst een groen raamwerk neerleggen voordat je woningen gaat programmeren. Als dat helder is hoef je niet elke ontwikkelaar zijn eigen postzegel te laten ontwikkelen, want dan weet je zeker dat het niet optimaal wordt.”

Voorzieningen regenwater bij nieuwbouw
Maar die ontwikkelaars komen op eigen initiatief ook al met groene plannen, constateert Thijs. “Ze zien dat dat de kant is die ze op moeten gaan, al moet je dat als gemeente wel aanjagen met goede randvoorwaarden.”

Vergroening
Bij de herontwikkeling van het VDMA-terrein door ontwikkelaar Being Development is niet alleen voorzien in nieuwe woningen, kantoren en horeca, maar ook in een stadsbos, als groene oase in het hart van het terrein. Ook het plan Nieuw Bergen van SDK Vastgoed, een herontwikkeling in de wijk De Bergen, heeft een groen karakter. Dat zit onder meer verwerkt in opvallende schuine groene daken en kleine parkjes. En op Strijp-S, iets buiten het centrum, wordt op dit moment de zeventig meter hoge Trudo Toren gebouwd. In deze bostoren, naar een ontwerp van de Italiaanse architect Stefano Boeri, krijgen alle 125 sociale huurappartementen een eigen boom op hun balkon.

Thijs juicht die vergroening toe, al ziet hij ook dat de inzichten veranderen. “Stel dat we nu zo’n gebiedsontwikkeling als op Strijp-S zouden doen, dan denk ik dat met name de gevels en daken er veel groener uit zouden zien.”

Hitte- en droogtebestrijding
Net als in Eindhoven hanteert ook Rotterdam eisen om wateroverlast tegen te gaan bij gebiedsontwikkelingen, zegt Tara van Iersel, adviseur Hitte en Droogte bij de gemeente. “We hebben nog geen concrete eisen voor bijvoorbeeld groen of schaduw. Daar wordt wel over nagedacht.” Dat neemt niet weg dat zodra er moet worden gegraven, bijvoorbeeld vanwege rioolvervanging, ook hitte- en droogtebestrijding meewegen. “Dat wordt heel integraal gedaan, zodat je uit ieder potje wel wat geld kan halen.”

Waar mogelijk wordt bij de uitvoering van zulke projecten de openbare ruimte meteen groener ingericht. Dat sluit ook aan bij het streven van het stadsbestuur om 20 hectare extra aan beplanting toe te voegen in deze collegeperiode. Vergroenen lukt niet bij elk project vanwege ruimtegebrek in de ondergrond. In dat geval wordt soms gezocht naar creatieve oplossingen, zoals in Rotterdam-Zuid waar bomen in grote bakken zijn gezet. Om te voorkomen dat bomen en struiken het niet afleggen tegen andere belangen loopt er een programma dat de waarde van groen benadrukt. “Maar het blijft een uitdaging om te zorgen dat er genoeg groen komt.” Daarnaast wordt gekeken of een groeiplaats wel geschikt is om bomen oud te kunnen laten worden.

Bewoners activeren
Programma’s als Rotterdams WeerWoord en Water Sensitive activeren nadrukkelijk ook bewoners om in hun eigen omgeving aan de slag te gaan met de aanleg van groene daken, infiltratievoorzieningen of geveltuintjes en het afkoppelen van de regenpijp en plaatsen van een regenton. Pure noodzaak, want meer dan de helft van de ruimte in de stad is particulier bezit.

De groene daken die de gemeente stimuleert (zo’n 40 hectare in 2019) helpen mee om hoosbuien beter te kunnen opvangen. Datzelfde geldt voor de tientallen waterpleinen en waterbergingen die de afgelopen jaren in de stad zijn aangelegd om regenwater langzaam af te voeren naar bodem, riool of nabijgelegen singel. De grootste berging zit onder de inrit van de parkeergarage van het Museumpark. Daar kan tijdelijk 10 miljoen liter rioolwater worden opgeslagen. In de buurt van het Sparta Stadion heeft de stad daarnaast nog een ondergrondse buffer waar het water na filtering wordt opgeslagen in een diepe ondergrondse waterlaag en gebruikt wordt om het kunstgrasveld van de voetbalclub voorafgaand aan wedstrijden en trainingen te sproeien.

Infrastructuur ook last van hitte
Maar ook infrastructuur heeft te lijden onder hitte. Een aantal bruggen ging moeilijk open en dicht bij oplopende temperaturen. De Parkhavenbrug en Mathenesserbrug worden op hete dagen nog steeds gekoeld met water. De gemeente zoekt naar een structurele oplossing. De Binnenhavenbrug is inmiddels uitgerust met sensoren en ingekort. Daarmee lijkt het probleem verholpen.

Holistische aanpak
De manier waarop Rotterdam en Eindhoven werkzaamheden en opgaven combineren om hoge temperaturen, droogte en overstromingen het hoofd te bieden is ook de aanpak die ingenieursadviesbureau Sweco propageert. Een integrale holistische aanpak, zoals stedenbouwkundige Rutger Wijngaarden omschrijft. Weliswaar kunnen zulke trajecten complex en langdurig zijn, maar uiteindelijk toch goedkoper en efficiënter dan wanneer de straat iedere keer opnieuw open moet.

Daar komt bij dat sommige vraagstukken nauw samenhangen en dus het best tegelijk opgelost kunnen worden. Hij wijst op de Superblocks in Barcelona, nieuw ingerichte zones waar geen autoverkeer meer mag komen. Goed voor de sociale cohesie, de verkeersveiligheid en de luchtkwaliteit. Maar door auto’s te weren is er tegelijkertijd extra ruimte voor groen gekomen in de wijken.

Veerkracht
Sweco publiceerde in juni en juli het tweede en derde klimaatrapport uit een reeks van zes. Ze bevatten maatregelen om steden veerkrachtiger te maken, zodat ze beter bestand zijn tegen extreme hitte en regenval. De onderzoeken maken deel uit van Urban Insight, het internationale kennisprogramma van Sweco dat is gericht op toekomstige stedelijke uitdagingen.

Het is een misverstand om te denken dat alleen grote steden te kampen hebben met de gevolgen van klimaatverandering. Sweco begeleidt juist veel middelgrote gemeenten, waar hitte, droogte en wateroverlast ook meegenomen worden bij nieuwbouw of herinrichting. Zo was het ingenieursbureau betrokken bij wijkherstructureringsprojecten in onder meer Uitgeest en momenteel in Blaricum. Weliswaar ging het om groene wijken, maar het ontbrak er aan voorzieningen om water langer vast te houden. Een ander voorbeeld is Nijmegen, dat bij het klimaatproof maken van de gemeente optimaal gebruik heeft gemaakt van de ligging aan de Waal. Ook verving de stad op meerdere locaties parkeerplaatsen door kleine stadsparkjes. Veel van die kleine parkjes helpen volgens Wijngaarden beter tegen de hittestress dan één grote.

Gezonde leefomgeving
Hoewel klimaatadaptie bij veel gemeenten inmiddels hoog op de agenda staat, blijft groen soms een ondergeschoven kindje, merkt Wijngaarden. Groenonderhoud wordt ook wel gezien als kostenpost. Kortzichtig, vindt hij. “Gezondheid kost ook heel veel geld. Het gaat erom hoe je mensen in beweging krijgt in een gezondere leefomgeving. Dat is een lastige discussie, die we ook voeren met zorgverzekeraars. Sommige zeggen dat ze misschien wel mee moeten investeren in stedelijke vernieuwing om zo vanuit die pot te investeren in een gezonder Nederland.”

Klimaatadaptief bouwen
Om bij nieuwe bouwprojecten meer rekening te houden met het veranderende klimaat lanceerden brancheverenigingen Bouwend Nederland, NVB Bouw en de Neprom tijdens een webinar eind juni het platform ‘Klimaatadaptief bouwen met de natuur’ (KAN). Aangesloten gemeenten, corporaties, beleggers, projectontwikkelaars en bouwers kunnen binnen het platform kennis en ervaringen uitwisselen over klimaatmaatregelen bij bouwprojecten. Het platform heeft een looptijd van drie jaar. Het doel is dat het voor ontwikkelaars en bouwers vanzelfsprekend wordt om in plannen en bij de uitvoering daarvan natuur en klimaat te laten meetellen.