Doe es groot: ‘Bouw een helofytenfilter op gebiedsniveau’

In het westen van Nederland daalt de bodem. Maar stel dat de veenweidegebieden worden vernat met moerassen – of in de stedelijke omgeving met helofytenfilters. Marc Ravesloot (Plantenonderzoeker bij Wageningen Universiteit en Researchcentrum) ziet tal van voordelen: opvang en zuivering van water, meer biodiversiteit en meer recreatiegebied. Bovendien breng je de enorme CO₂-uitstoot in de veengebieden terug. En ten slotte vermindert ook de bodemdaling, doordat er in de toplaag van de bodem minder veen oxideert (‘verbrandt’) als gevolg van de hogere waterstand. Voorwaarde is wel dat de landbouw zich deels aanpast met nattere teelten. ‘Nederland zou eens een groot proefproject moeten starten.’

We zien steeds meer wadi’s, raingardens en waterinfiltrerende parkeervakken in de steden. En er zijn ongelofelijk mooie projecten gerealiseerd met blauwgroene daken en bospartijen op daken van hoogbouwcomplexen. Ook helofytenfilters, die dankzij de bacteriën op de wortelknolletjes van de rietplanten water zuiveren, hebben hun intrede gedaan. We zien ze al op de schaalgrootte van bedrijventerreinen en privétuinen en -erven. Maar misschien moeten we groter denken, betoogt Marc Ravesloot. ‘Het is onbegrijpelijk dat we in Nederland niet veel meer structureel ontwerpen met grote helofytenfilters op wijkniveau. Vooral in de zone waar stad en landelijk gebied elkaar ontmoeten, kunnen we met name in de laagveengebieden in Nederland dubbelslagen slaan.’

Beter bestand tegen grillige neerslagpatronen
Meervoudig ruimtegebruik in de veenweidegebieden in het westen van het land – waar de meeste mensen wonen – is wat de Wageningse plantenonderzoeker voorstaat. Ravesloot ziet de volgende dubbelslag voor grootschalige helofytenfilters: ‘zo’n groot rietfilter is verbonden met een peilvak’, aldus Ravesloot. Een peilvak is de maat waarmee een waterschap rekent, en het heeft de omvang van een flinke polder. Het water wordt er volgens het peilbesluit op één bepaalde hoogte gehouden. ‘Het water komt het helofytenfilter in. Het filter zuivert het oppervlaktewater van de wijk en maakt de wijk zo beter bestand tegen grillige neerslagpatronen met wateroverlast én langdurige droogte. De biodiversiteit neemt toe en het biedt bewoners de gelegenheid voor wandelen en fietsen.’ Er is ook een uitlaat van het filter waar het water zijn weg vindt in het gebied.

Je combineert verdienmodellen als vezelproductie met biodiversiteitstoename, een leefbare stad en het welzijn van burgers in de vorm van recreatie

Helofytenfilters op gebiedsniveau zijn volgens de Wageningse onderzoeker de goedkoopste vorm van waterzuivering. ‘Je combineert verdienmodellen als vezelproductie met biodiversiteitstoename, een leefbare stad en het welzijn van burgers in de vorm van recreatie. In die zin is het zelfs een vorm van preventieve gezondheidszorg.’

Ogenschijnlijke tegenstrijdigheden
In het peilvak van het helofytenfilter kan de grondwaterstand omhoog, wat bijdraagt aan het tegengaan van de gestage bodemdaling in het veenweidegebied. Dat scheelt ook flink in de CO₂-uitstoot. Het heeft wel consequenties voor de landbouw. Ze moeten zich aanpassen, maar er zijn alternatieven, zegt Ravesloot. ‘Boeren kunnen nattere teelten van fruit, hout en vezels ontwikkelen naast hun traditionele melkveehouderij. We moeten af van de ogenschijnlijke tegenstrijdigheden. Natter, kruidenrijk grasland dempt ook de methaanproductie in de magen van de koe, wat eveneens kan aantikken in de beperking van de klimaatgassen’, aldus Ravesloot.

Boeren kunnen nattere teelten van fruit, hout en vezels ontwikkelen naast hun traditionele melkveehouderij

Er wordt gerekend aan betere verdienmodellen voor boeren, bijvoorbeeld wanneer ze worden beloond voor het leveren van ecosysteemdiensten als verminderde CO₂-uitstoot of waterberging. ‘Onder deze naturebased solutions vallen ook de mogelijkheden voor biobased bouwwijzen vanwege hout- en vezelproductie.’

Ravesloot vindt het ‘een gemiste kans’ dat een dergelijke manier van ontwerpen niet is verankerd in de ontwerpeisen voor de actuele woningbouwopgave van naar schatting een miljoen nieuwe woningen. ‘Het is niet aanwezig in het beleid en niet in de uitvoering. Straks liggen er weer de bekende wijken en hun kavelpatronen met straten. Stop met de standaard straatprofielen’, zegt de onderzoeker.

Gidsland China
‘In China bestaan dergelijke grootschalige filterende ‘sponssteden’ al langer. Ik ken Chinese stedenbouwkundigen die ons uitlachen om onze traditionele planning en bouwwijze.’ Ravesloot doelt onder meer op de Chinese stedenbouwkundige Kongjian Yu. Hij muntte het begrip ‘sponge city’ (sponsstad) al rond de eeuwwisseling. De metafoor van de spons spreekt aan. De spons neemt water op en kan het lang vasthouden. Pas na een tijd is de spons verzadigd en stroomt er water uit. En je kunt de spons natuurlijk ook een beetje uitknijpen, bijvoorbeeld in droge tijden.

Na de overstromingen in Beijing in 2012 omarmde de Chinese communistische partij het principe van Kongjian Yu. Volgens goed Chinees gebruik werd overal onverdroten begonnen met een stedelijke gebiedsontwikkeling volgens het concept van de sponge city. Eerst op proefschaal in zestien steden, vervolgens op grotere schaal in liefst 87 steden. Intussen is het beleid geworden dat tot 2030 alle Chinese steden verplicht zijn om zeventig procent van het regenwater op te vangen en te hergebruiken.

Kernpunt van de sponge city is een ‘groene infrastructuur’ in plaats van alleen drainage, afvoer en rioolstelsels. Wateroverlast, droogte en hitte-eilanden worden grotendeels beperkt door deze groene infrastructuur van stedelijke parken, tuinen, groene ruimtes, wetlands en natuurlijke zones. Verharding als straten en trottoirs is grotendeels doorlaatbaar voor water. De stedelijke biodiversiteit kan toenemen.

Hoe zo’n helofytenfilter op grotere schaal er precies uit zou moeten zien in de Nederlandse laagveen situatie moeten we dringend onderzoeken

Het concept van sponge-cities vindt wereldwijd navolging, uiteraard nergens zo rigoureus als in China. In september 2025 is de visionaire Kongjian Yu helaas omgekomen bij een vliegtuigongeluk in Brazilië, waar hij aan een project werkte. Zo grootschalig en politiek rimpelloos als in China kan het gedachtegoed van Kongjian Yu in Nederland uiteraard niet worden toegepast. Marc Ravesloot zou echter dolgraag een proefproject starten waarin een grootschalig helofytenfilter wordt getest. ‘Hoe zo’n helofytenfilter op grotere schaal er precies uit zou moeten zien in de Nederlandse laagveen situatie moeten we dringend onderzoeken.’

KAN Café met Marc Ravesloot
Marc Ravesloot is op 15 januari te gast in het KAN Café. Hij zal dan ook ingaan op lopend onderzoek naar de vraag welke bomen het stadsklimaat van morgen overleven; een vervolgonderzoek in het kader van het CSI Trees project.

Tekst: René Didde
Kensington Gardens Reserve wetlands foto’s (c) Maarten Loeffen