De metamorfose van Kerckebosch (Zeist)

Verslag van de KAN excursie naar Kerckebosch op 15 september, door Henk Bouwmeester

Natuurinclusief bouwen kan. Kerckebosch bewijst het. Na een herontwikkeling van vijftien jaar zijn de laatste woningen opgeleverd. Het resultaat is verbluffend. Een gevarieerd palet van woningen middenin een gevarieerd bos- en heidegebied. Licht, ruimte en lucht. Bewoners zijn blijer en gezonder. Het KAN platform ging voor de tweede keer op excursie naar deze inspirerende wijk. We werden rondgeleid door Evert-Jan Roelofsen (WOM Kerckebosch), Jakob Grambow (wUrck architectuur stedenbouw landschap) en Helen Derksen (Wijkvereniging Kerckebosch).

Kerckebosch toen
De wijk Kerckebosch in Zeist is in de vijftiger jaren ontworpen met hoge maakbaarheidsidealen: gezond wonen aan fraaie woonhoven, scholen, winkels en kerken in de buurt en flatgebouwen in het groen met 700 voor die tijd comfortabele appartementen. Het naoorlogse enthousiasme was groot.

Decennia later viel de wijk ten prooi aan verval. Winkels verdwenen, de openbare ruimte verloederde, woningen raakten kwalitatief op. Het ‘binnenbos’ (door een meedogenloze muur van flats gescheiden van het ‘buitenbos’) verloor natuurwaarde en werd unheimisch. Galerijburen voelden zich nog wel verbonden met elkaar, maar door verloop werd de sociale structuur kwetsbaar. Rond de eeuwwisseling groeide de urgentie om met het gebied aan de slag te gaan.

Kerckebosch nu
Het huidige Kerckebosch omvat zo’n 1.000 woningen waarvan 55 procent in het sociale segment. Dat zijn dus veel meer woningen dan in de oude situatie. Er kon dan ook een terugkeergarantie worden gegeven en 85 procent van de bewoners heeft daar inderdaad gehoor aan gegeven – een hoog aandeel. Bovendien is de woonvariatie maximaal: groot, klein, grondgebonden, appartement, vrijstaand, geschakeld, hout, steen, koop, huur. Centraal in de wijk zijn een school, een ontmoetingscentrum en 100 zorgwoningen. En wat vooral opvalt: veel natuur. Frisse dennengeur, bloeiende heide, hoge bomen, sommige op maar één meter van de gevel. Het is een volgroeide wijk.

Natuurinclusie
Natuurinclusie ligt aan de basis van de herontwikkeling: het bestaande bos- en heidegebied versterken, de omliggende natuur laten doorlopen in de wijk, bomen laten staan en bestaande hoogteverschillen handhaven. Bewaren – versterken – aanvullen. De nieuwe hoofdontsluiting slingert door het heuvelachtige gebied om de bomen heen. De scheiding tussen het ‘binnenbos’ en het ‘buitenbos’ is uitgevlakt door negen van de tien lange flatgebouwen rigoureus te slopen. In plaats daarvan zijn zes ‘woonscheggen’ ontworpen met daartussen vijf ‘natuurwiggen’ die doorlopen in het omliggende natuurgebied. Geen hekwerken. Geen barrières. Geen zichtbare grenzen.

KAN platform
Het begrip ‘natuurinclusief bouwen’ was overigens nog niet gemunt toen in Kerckebosch de herontwikkeling van start ging. Inmiddels heeft de wijk rond dit thema een indrukwekkende prijzenkast gevuld met oorkondes en awards. Zoals de eerste prijs ‘Bouwen + Biodiversiteit’ in 2018/2019. Terzijde: jurylid en toenmalig NEPROM-directeur Jan Fokkema was zó onder de indruk, dat hij, eenmaal terug op kantoor, samen met Claudia Bouwens het initiatief nam een platform op te richten om kennis te ontwikkelen en ervaringen te delen op het gebied van klimaatadaptief bouwen, wateroverlast, hittestress, biodiversiteit en natuurwaarde. Het was de kiem van het KAN platform. De rest is geschiedenis.

Lange betrokkenheid
“Natuurinclusief bouwen is niet duurder, maar het vergt wel meer tijd,” zegt Evert-Jan Roelofsen (WOM Kerckebosch): “En het is erg leuk om er van begin tot eind bij betrokken te zijn.” Die lange betrokkenheid is niet alleen leuk, maar ook één van de succesfactoren, schrijft Platform 31 in het rapport Evaluatie wijkontwikkeling Kerckebosch (2024): ‘langdurig zaten de juiste mensen op de juiste plek. De betrokkenen vormden een hecht team en er werd ook tijd en geld in het teamgevoel gestoken. De WOM kreeg vanuit de gemeenteraad het vertrouwen en de vrijheid om te handelen naar eigen inzicht binnen de kaders. De WOM moest niet voor iedere beslissing terug naar de Raad. Hierdoor had de WOM slagkracht.’

Organisch ontwikkelen
In die lange periode – vijftien jaar – zijn de panelen nogal eens verschoven. Het masterplan, een goed doordacht beeldkwaliteitsplan, een ecologische visie en een serie sterke inrichtingsprincipes boden echter voldoende houvast. Jakob Grambow (wUrck architectuur stedenbouw landschap) spreekt over ‘organisch ontwikkelen’. Niet het hele plan in één keer dichttimmeren, maar, binnen de contouren van het masterplan, deel voor deel invullen: “Als iets op de bedachte manier lukt, prima. Als iets niet lukt kijken we in een volgende stap hoe we het anders kunnen doen.” Een gefaseerde aanpak en een slimme volgorde bespaarden de bewoners bovendien onnodige verhuisbewegingen. Het heeft ertoe bijgedragen dat veruit de meeste bewoners in Kerckebosch zijn gebleven en de sociale structuur zo goed mogelijk behouden bleef.

Financiële crisis
Middenin de financiële crisis ging de uitvoering van start. Geen lekker begin, want de woningmarkt stond onder spanning. Anderzijds waren de bouwkosten laag. Om die reden werd gekozen eerst het Ontmoetingscentrum Binnenbos Zeist te bouwen. Achteraf bleek dat een goede keuze want van grote waarde voor de buurtbinding. Helen Derksen (bewoner en bestuurslid van de Wijkvereniging): “Vanaf dag één was er een centraal punt in de wijk. Het was vanzelfsprekend. Alsof het er altijd al was.” Nog zo’n succesfactor: de nieuwe hoofdontsluiting is in diezelfde beginfase definitief aangelegd, met goed asfalt. Jakob Grambow: “Ook voor het bouwverkeer. Dichtrijden van de grond op andere plekken en schade aan natuur konden we daardoor voorkomen.”

Mandeligheid
Aan navolgende deelprojecten laten tijdgeest en voortschrijdend inzicht zich aflezen. Zo zijn de woningen die als eerste zijn gerealiseerd nog redelijk traditioneel met eigen tuinen en opritten, omsloten met erfscheidingen. In de laatst gerealiseerde deelprojecten is collectiviteit troef. De zogenoemde ‘kwadrantwoningen’ hebben bijvoorbeeld geen eigen tuin en ook geen erfscheidingen, maar een vrij toegankelijk collectief privéterrein. De schapen op de heide komen tot aan de woningen. Behalve een bordje ‘privé’ zie je geen verschil met de openbare ruimte en het bos. Een volgend deelproject ‘Elix’ is zelfvoorzienend en circulair. Hier hebben de bewoners zelf aan de tekentafel gezeten om de leefomgeving in te richten. Ze noemen het een duurzame community. Ook hier: geen privétuinen, wel gemeenschappelijkheid. “Een schaalgrootte van 20 tot 25 woningen is ideaal om dit soort mandeligheid te organiseren,” zegt Evert-Jan Roelofsen: “Dan ken je elkaar”. 

Sence of community
‘Met mensen, voor mensen en door mensen’ was het motto van de herontwikkeling, memoreert Jakob Grambow: “De bewoners moeten het uiteindelijk gaan doen. Het gaat om de sence of community.” En het blijkt dat de natuur daar een uitstekende katalysator voor is: groen verbindt. De Wijkvereniging Kerckebosch, waarvan Helen Derksen bestuurslid is, is tijdens de bouw opgericht en door de WOM ondersteund. De WOM heeft elke nieuwe bewoner een jaar gratis lidmaatschap van het Utrechts Landschap cadeau gedaan. Vandaaruit zijn nu 25 vrijwilligers actief betrokken bij natuurbeheer van het gebied. Evert-Jan Roelofsen: “Voor mij is het logisch om te kijken wat je samen met je buren kunt doen, hier dus met het Utrechts Landschap.”

Leefbaarheid en gezondheid
Na vijftien jaar boekt de natuurinclusieve herontwikkeling klinkende resultaten. Niet alleen als het gaat om de ruim 1.000 woningen en 21 hectare natuur. In de leefbaarheidsbarometer van 2022 scoort Kerckebosch een ‘goed’ waar vroeger de wijzer ver naar rood uitsloeg. Waar de politie vroeger op sommige plekken niet meer durfde komen, hoeft zij nu minder aanwezig te zijn, zo luidt het. Het doet ook iets met de gezondheid van bewoners. De omzet van de apotheek daalt, het gebruik van antidepressiva is meer dan gehalveerd. Bewoners zijn blijer en gezonder, waardoor er flink wordt bespaard op maatschappelijke kosten. Van de armste wijk in Zeist is Kerckebosch de meest gewilde wijk van de hele regio geworden.

Beheer
Met de laatste opleveringen heeft de WOM haar werk afgerond. Het Omgevingsplan Kerckebosch en bijbehorend Beeldkwaliteitsplan zijn begin dit jaar door de gemeenteraad aangenomen. Voortaan zijn onder andere de Wijkvereniging Kerckebosch, het Utrechts Landschap en de afdeling Beheer van de gemeente Zeist aan zet om de gerealiseerde kwaliteit in stand te houden. En dat gaat nog niet vanzelf. Van oudsher is beheer immers gestoeld op traditionele handboeken en in de natuur is ieder mens er één te veel. Terwijl in Kerckebosch alles anders is. Voor fietsenrekken en straatmeubilair zijn bijvoorbeeld hergebruiksmaterialen en resthout gebruikt. Ook de straatverlichting is bijzonder. Dat vraagt veel van gemeentelijk Beheer omdat in andere delen van Zeist ander materiaal wordt toegepast. Helen Derksen: “We zijn actief op de lijn gekomen om samen met Beheer het jaarplan door te nemen. De wijk is prachtig en we willen heel graag dat de inrichtingsprincipes leidend blijven. Juist omdat alles met een bepaalde gedachte voor deze wijk ontworpen is.”

Download de presentatie

Foto’s: May-lisa de Laat